üphesiz baca deyince ilk akla gelen koyu renk dumanların tüttüğü kurum bağlamış fabrika, santral, rafineri bacaları oluyor. Oysa çevremizde doğalgaz bacasından, kalorifer bacasına, vapur bacasından, havalandırma bacasına hatta etrafa mis gibi kokular saçan odun ekmeği ocaklarının bacasına dek sayısız türde baca var. Ege'den başlayan bu çalışmada Anadolu Türk mimarisinin özgün öğelerinden olan bacalar konulu tura çıkıyoruz.


İlk durağımız karakteristik özellik taşıyan, hatta yerine göre anıtsal bir görünüm sergileyen 27 antik kentli ilçe Milas'ın ilginç ev bacaları.
Geleneksel Türk mimarisinin belirgin özelliklerini taşıyan, 19. yy Milas evleri, kültürel zenginlikler arasında yer alıyor. Mimaride göze çarpan süsleme sanatı elemanları, bölgenin yoğun kültür birikiminin mimariye yansıması olarak gösteriliyor. Karia ve Menteşe beyliği gibi iki büyük medeniyete başkentlik yapmış olan Milas'ın evleri büyük bölümü iki katlı kâgir yapılar olarak göze çarpıyor. Genellikle avlusu olan evler, önlüklü ve dört odalı yapılmış. Ahşap direklerle desteklenen önlükler, sofa anlamına gelirken kışın güneşi, yazın meltemi alması için güney yönünde olmasına dikkat edilmiş. Günümüzde bu tür evlerin yoğun olarak bulunduğu yerler tescil edilerek sit alanı ilan edilmiş. Şık ve estetik olan Milas ev bacaları yöreye gelen çok sayıda yerli ve yabancı turistin ilgisini çekerken, ilginç bacaların bir kısmına Milas'a bağlı çevre köylerde rastlanıyor. Özellikle bu türdekiler Batı Toroslar'ın bir kolu olan Beşparmak Dağları antik adıyla Latmos, halk arasında Çomakdağları üzerine kurulmuş Herakleia ve Labranda gibi antik yerleşimlerde görülebiliyor. Yörenin son derece engebeli arazi yapısı nedeniyle yıllarca ulaşım zorluğu yaşanmış. Çomakdağ sırtlarında ve yamaçlarda kurulu köyler kapalı kültürleri ile bu nedenle günümüze dek yozlaşmadan gelebilmiş.

Çomakdağ (Kızılağaç Köyü) Ev Bacaları
Çomakdağ evlerinin mimarisi, bacaları, kapı ve pervazları, taş duvar işçiliği geçmişin birçok öğesini içinde taşıyor. Herakleia'nın şehir surları veya Iasos'un surlarındaki taş işçiliğine benzer bir işçiliği Çomakdağ evlerinde de görmek mümkün oluyor. Yörenin jeolojik yapısı nedeniyle taştan yapılan ev ve bacalarda göze çarpan özellik, baca tepelerinde yer alan yarım ay ya da kartal başı şeklinde "Kayrak Taşı"ndan yapılmış figürler olarak gösteriliyor. Antik yapılarda akroterlere benzeyen bu figürlerin kullanımına bu bölge dışında rastlanmıyor.

Buna rağmen baca kültürü çeşitli yörelerde farklı biçimlerde karşımıza çıkıyor. Gerek yöreden gidenlerin yeni yaptıkları evlerde, gerekse ustaların inşası sırasında eski evlerden alıntı yaparak kullandıkları şekiller yazlıklarda, otellerde değişik biçimlerde görülüyor.
Buna örnek olarak Muğla'nın Ula ilçesi evlerinin değişik bir üsluba sahip olduğu fark ediliyor. Bu mimari, başta ünlü Mimar Nail Çakırhan'a ilham kaynağı olmuş, Sakar Geçidi inişinde ulaşılan Akyaka Köyünde geniş bir uygulama ile orijinal Ula Evleri mimarisine sadık kalınarak birçok ev yapılmış.
Farklı özellikteki bacalara sahip bir başka mimari eser de Datça yakınlarında bulunan Gebekumu mevkiinde faaliyet gösteren yine Ula örneği uygulanarak inşa edilmiş olan Perili Köşk isimli turistik tesiste görülüyor.
Bölgeden uzaklaştıkça farklı iklimlerin ve kullanım amaçların etkisiyle ateş tuğlası ile yapılan bacalardan toprak bacalara kadar çeşitli uzunluk ve figürler taşıyan bacaları Anadolu'nun çeşitli yerlerinde görülebiliyor.

Bazı bacalar ise kent dokusunun değişimi, yeniden yapılanması gibi durumlarda anıt olarak yıkılmadan bırakılıyor. Bu konuya en güzel örnek ise İstanbul'un deri fabrikaları Kazlıçeşme semtinden Tuzla'ya taşınırken tüm fabrikalar yıkılmış, fakat birkaç ateş tuğlasından yapılma tarihi uzun baca bölgenin anısına gelecek nesne hatırlanması amacıyla anıt olarak bırakılmıştı.
Zihinlerde kalan unutmaz bacalar arasında bir de İstanbul'un bir zamanlar simgesi olan kömürlü gemilerin etrafa dumanlar yayarak yol alışları kaldı. Türkiye Denizcilik işletmesinin beyaz üzerine turuncu renkli çift çapalı figürlü bacaları yine var ama eskisi gibi tütmüyor. Haliçten giriş ve çıkışlarda Galata Köprüsü altından geçerken bacaları eğilen römorkörler ise ressamların tablolarında, fotoğraf severlerin arşivlerinde, sararmış gazete sayfalarında yaşıyor.


Noel Babanın Yeni Yılda şömine bacasından girip çocuklara hediyeler getirdiği efsaneler bir yana Anadolu'da bacalarla ilgili çeşitli söylevler de bulunuyor.

 Bacaların bir başka işlevi
Bacalar baca görevi dışında, ev halkından çevreye mesaj vermek için de kullanılıyor.
Baca bir evde en yüksekte bulunan ve her taraftan görülebilen bir kısım. Bazı yörelerde bu görünürlük avantaj sayılarak, fazla söze gerek kalmadan bazı anlatımlar bu sayede ifade ediliyor. Mesela o hane içinde evlenme çağına ulaşmış ve de evlenmek isteyen bir genç kız varsa, evin reisi bacaya kız sarışınsa açık renk, esmerse koyu renk bir şişe koyuyor. Bu şişenin varlığı mahallenin, köyün gençlerine bir mesaj teşkil ederken, şişe bir genç tarafından kırılırsa bu hareket de genç kızın talibinin çıktığı ve artık şişenin bacada durmasına gerek kalmadığı şeklinde yorumlanıyor.
Gerdek günü ise bacaya konulan testi kırılarak yine üstü kapalı bir ifade ile mesaj veriliyor!

 
 

© 2005, Bacalar konusundaki tüm yazılar ve fotoğraflar
Haluk Özözlü'ye aittir, alıntı yapılamaz, izinsiz kullanılamaz.

Sihirlitur Anasayfaya Dönmek İçin Tıklayınız
 
Ş